Een paar daagjes Harz
Een verhaal van Hans Reints
Half oktober heb ik samen met de vrouw een paar daagjes in de Harz doorgebracht. Het was schitterend weer en op zijn tijd zelfs erg warm. Na een autorit van 650 km, welke begon in Zeeland, en eindigde s’middags in Ballenstedt, de plaats waar ons hotel zich bevond. Onderweg, ver weg van de snelweg, heeft dit deel van Duitsland zijn sporen uit het DDR verleden nog niet weg kunnen poetsen. Veel hoogbouw huizen, fabrieken en achteraf straatjes dragen nog steeds de sporen uit dat verleden. Alleen als je weet waar de oude Duits/Duitse grens gelopen had, kon je nog enige sporen van deze “schande“ terug vinden. Alleen daar waar het een toeristische waarde had zijn enkele delen overeind gebleven. In de DDR tijd had haast iedere stad of dorp met een fabriek een spooraansluiting. Volgens mijn kaarten moesten dat er heel wat zijn. Na intensief speuren konden nog enkele exponenten uit het DDR verleden gevonden worden, de rest was stil gelegd, of geheel verdwenen. Na de val van de DDR heeft het voormalige arbeidersparadijs de zegeningen van het automobiel leren kennen en deze dan ook massaal aangeschaft. Openbaarvervoer was niet meer nodig, dus…. Weg spoorlijn!!! Gelukkig zijn de smalspoorlijnen van de Harz blijven voortbestaan.
Aan het eind van de negentiende eeuw werden in het Harz-gebergte enkele smalspoorlijnen aangelegd, nadat eerdere plannen om het gebied per trein te ontsluiten op niets waren uitgelopen. Van deze lijnen, spoorwijdte 1000 mm, zijn er nog steeds drie in gebruik:
de Harzquerbahn tussen Wernigerode en Nordhausen); de Brockenbahn, die bij Drei Annen Hohne aftakt van de Harzquerbahn en naar de top van de Brocken voert; de Selketalbahn, die begint bij Gernrode en bij Eisfelder Talmühle aansluit op de Harzquerbahn; de Selketalbahn heeft aftakkingen naar Harzgerode en Hasselfelde
De Harzquerbahn en de Brockenbahn werden geëxploiteerd door de Nordhausen-Wernigeroder Eisenbahn (NWE). De Selketalbahn en zijlijnen werden geëxploiteerd door de Gernrode-Harzgeroder Eisenbahn (GHE). Een derde maatschappij was de Südharz-Eisenbahn (SHE). Deze exploiteerde een lijn die grotendeels in het latere West-Duitsland lag en bij Sorge met de Harzquerbahn was verbonden. Deze lijn is na de Tweede Wereldoorlog afgebroken en nooit meer herbouwd. Er bestaan plannen om in de toekomst deze lijn weer op te bouwen. De Selketalbahn is na de oorlog eveneens afgebroken – het materiaal werd als herstelbetaling naar Rusland afgevoerd – maar deze lijn is later opnieuw aangelegd. De Brocken werd in 1961 tot “Sperrgebiet” verklaard: er mochten alleen nog militairen komen. De bij toeristen en natuurliefhebbers geliefde Brockenbahn kwam daarmee stil te liggen.
De drie genoemde Harz-lijnen lagen na de Tweede Wereldoorlog in het door de Russen bezette gedeelte van Duitsland, de latere DDR. De lijnen kwamen in 1949 in exploitatie bij de Deutsche Reichsbahn (DR). Na de val van de Muur in 1989 werden de Oost- en West-Duitse spoorwegmaatschappijen weer samengevoegd. De spoorlijnen door de Harz werden toen verzelfstandigd. Ze worden sinds 1991 geëxploiteerd door de Harzer Schmalspur-Bahnen (HSB).
De Brockenbahn, die in 1992 weer in gebruik is genomen, is de belangrijkste inkomstenbron van de HSB. Het hele jaar door rijden er treinen naar de top van deze berg. Bijna alle treinen worden getrokken door stoomlocomotieven. In de DDR-tijd zijn er wel plannen geweest om het hele bedrijf te verdieselen, maar de verzelfstandigde HSB kwam tot de conclusie dat alleen een stoombedrijf genoeg belangstelling zou opwekken.
Over de smalspoorlijnen door de Harz vond ook goederenvervoer plaats. Dat gebeurde onder andere met normaalspoor goederenwagens die op speciale wagens of rolbokken werden gezet. Bij de HSB vindt nog maar weinig goederenvervoer plaats. Het zijn vooral toeristen die voor de inkomsten zorgen. De HSB is geen museumbedrijf maar een commercieel bedrijf dat op alle dagen van het jaar rijdt. Het net en het materieel vallen onder de Denkmalschutz, de Duitse versie van de Monumentenzorg.
De hoofdzetel van de HSB bevindt zich in Wernigerode. Daar is een werkplaats waar herstellingen aan het materieel worden uitgevoerd. Voor grote herstellingen wordt het materieel naar Meiningen overgebracht.
SK, met dank aan Nico Spilt voor een deel van de tekst.
Het voormalige station van Ballenstedt-West
Na de val van de DDR ging het vervoer per trein met rasse schreden achteruit.
In 2003 is al het verkeer op deze spoorlijn stil gelegd.
Dat al het socialistische gedachtegoed niet verdwenen is bewijst deze straatnaam plaat recht voor het station 
Beslist niet in de trant van het voormalige denken is het hotel waarin wij verbleven. Volgens Walter Ulbricht en de zijnen is dit je reinste vorm van het decadente westerse denken!
Harzgerode was het eerste station van de HSB wat ik tegen kwam. Ik had gedacht vanhier uit te vertrekken maar Rust, rust en nog eens rust. Zonder “Sommerfahrplan” sta je gewoon voor joker. De volgende abfarht zou over ruim een uur plaats vinden en is volgens het Fahrplan ook nog eens een motorwagen! En daar kwamen wij niet voor!
Ras een dienstregeling aangeschaft en met gezwinde spoed via “Stiege”,met de “Wendeschleife”, waar het trouwen ook heel heel erg stil was, naar “Drei Annen Hohne” gegaan. Daar moest het dan maar gebeuren.
Van de trein die uit de richting “Nordhausen” kwam stond al aan het perron op spoor twee. Loc 99 7245-6 was reeds omgelopen en stond water te nemen. Uit de richting Wernigerode liep de trein met bestemming Brocken op spoor 1 binnen. De trein wordt getrokken door de 99-222 .
Lok 99 222 en 99 7245-6 aan het water nemen, let wel dat gaat een voor een.
Loc 99 7245 behoort tot een serie die vanaf 1955 werd gebouwd door VEB Lokomotivbau Karl Marx (LKM) te Babelsberg. Als voorbeeld diende een locontwerp uit de jaren dertig, waarvan de hieronder beschreven 99 222 nog steeds in dienst is. De locs moesten na aflevering enkele aanpassingen ondergaan, terwijl ook de spoorbaan op veel plaatsen moest worden verstevigd. Daarna voldeden ze uitstekend voor het doel waarvoor ze waren aangeschaft. Ze waren aanvankelijk genummerd 99 231 t/m 247. In 1970 ging de DR over op computernummers en kwam er een 7 voor het volgnummer. De serie deed op verschillende spoorlijnen dienst, maar uiteindelijk kwamen alle locs terecht in de Harz. De HSB beschikt zodoende over 17 locomotieven, genummerd 99 7231 t/m 7247. Deze locs verzorgen, voor zover ze dienstvaardig zijn, het grootste deel van de treindiensten. Hun opvallende uiterlijk hebben ze te danken aan de voorverwarmer op de rookkast. Vrijwel alle Oost-Duitse stoomlocs hebben zo’n bult op hun neus .In de jaren zeventig zijn de locs omgebouwd op oliestook, maar vanwege een oliecrisis zijn ze vanaf 1982 weer teruggebouwd op kolenstook. In die tijd werd ook besloten om de treinen in de Harz van luchtdrukremmen in plaats van vacuümremmen te voorzien. De locs hebben een tijd lang beide systemen aan boord gehad, totdat alle rijtuigen waren aangepast. De wielen van de middelste koppelas hebben geen flenzen. De loc kan dankzij dit soort voorzieningen met haar vijf koppelassen toch door scherpe bogen rijden
Loc 99 222 is in 1931 gebouwd door Schwartzkopff in Berlijn, als middelste uit een serie van drie. De ketel is afgeleid van de normaalsporige Einheitslokomotiven serie 81. De drie locs deden dienst op de meterspoorlijn Eisfeld-Schönebrunn. De locs 99 221 en 223 werden in 1942 door de Wehrmacht overgebracht naar een meterspoorlijn in Noorwegen, waar ze in de jaren vijftig zijn gesloopt. Loc 99 222 kwam in 1966 in Wernigerode terecht. Daar had men weinig aan deze loc, omdat deze voorzien was van een luchtdrukrem, terwijl de lijnen in de Harz toen nog met vacuümremmen werkten. Nadat de loc was aangepast kwam ze in april 1967 in dienst. In 1973 kreeg de loc, inmiddels 99 7222 genummerd, een mengvoorverwarmer op de rookkast zoals de locs 99 7231/7247 die ook hebben. In 1999 is de loc weer teruggebracht in de oorspronkelijke uitvoering, met een kleinere oppervlaktevoorverwarmer. Ze draagt nu ook weer het oorspronkelijke nummer 99 222. Ze draait in dezelfde diensten mee als de hieronder beschreven nieuwbouwlocsde locs
Van uit de richting Schlierke nadert de 99 7235-7 het station van Drei Annen Hohne De trein was volbezet met toeristen die naar de Brocken waren geweest.
Na binnenkomst van de 7235 gingen de 7545 en de 222 rangeren. Hier kon ik geen touw aan vastknopen. Op verzoek van enkele charteraars werden er enkele moeilijke omloop en rangeer bewegingen gemaakt. Voor ons een genot om te zien.
Uiteindelijk vertrok een meer dan volle trein achter de 99 222 naar de Brocken. Ongewoon dat op een gewone maandag de trein er uitzag als of het spits uur was in de Japanse Metro. Zelfs op de balkons was geen plekje meer over.
De trein naar de Brocken passeert hier de bekende overweg in de B 27. Het is hier altijd druk met fotograven! Let ook even op de man in het Mch.huis, die heeft de trein waarschijnlijk betaald!?
Loc 99 7245-6 met trein onderweg van Drie Annen Hohne naar Eisfelder-Talmuhle. Let een op de laatste wagon. Deze is voor een meerprijs extra te bestellen!
Plaatjes van net een jaar na de val van de muur. De lichtseinen zijn al geplaatst, maar nog afgekruist, en op locs en rijtuigen staat nog steeds de oude maatschappij naam te lezen; DR op de rijtuigen en Deutsche Reichsbahn op de locomotief.
Hier een slang richting een waterbron (dit kan bijv een ondergrondse bron of een sloot zijn). De slang werd aan de lok gekoppeld die was voorzien van een pomp. Met de pomp werd het water opgepompt uit de bron. Hiermee werden de kosten van een pomp op lokatie uitgespaard.Zowel de GHE, NWE als SHE maakten gebruik van deze techniek.Volgens een voormalige Lokfüher van de DR/HSB “Es ist der alte Brunnen für die Lokwasserversorgung so wie es ihn noch auf vielen anderen Bahnhöfen gab weil ja die Loks noch nicht so große Wasservorräte mitführten. Es wurde mit einen Elevator der Lok mittells Dampf angesaugt und in deren Tender gepumpt.Dazu waren an den Brunnen Saugrohre mit Saugschläuchen zum Anschluß an die Loks installiert. Siehe das Foto mit gelben Kreis. Sogar die Neubauloks waren Anfangs noch mit Elevaroten ausgerüstet. Genutzt wurden sie jedoch nur noch im Lokschuppen in Benneckenstein der ein Regenwasseraufangbecken besaß. So konnte Wassergeld von Stadtwasser gespart werden.”
Wat komt daar nu weer aan. Volgens de stations omroep was dit een extra trein die alleen maar water kwam nemen voor zijn verdere reis naar Wernigerode. Wij werden dan ook vriendelijk verzocht NIET in te stappen. Het was de 99 6001-4 een duidelijk heel ander lok als al die andere die we vandaag gezien hebben.
Loc 99 6001 is in 1939 gebouwd voor de Nordhausen-Werningeroder Eisenbahn (NWE), en droeg daar het nummer 21. Het is tevens een van de best verkochte LGB-modellen.
Ik had het idee dat ik deze machine al eens eerder gezien had. Juist ja, op het depot van Wernigerode in een toen deplorabele toestand
De 99 6001 aan het water nemen in Drei Annen Hohne
Na vertrek van de 99 6001 liep op spoor twee de 99 7237 met de trein van de Brocken binnen en ging na het omlopen gelijk water nemen. Het water nemen gebeurt los van de trein. Let even op de grote hoeveelheid mensen die alweer staan te wachten!
Veel vrachtverkeer was er op deze dagen niet te ontdekken, wel deze normaalspoorketelwagen op een Rolbok. De rode kleur van de wagen verraad dat hij als watervoorraad voor de Brandweer dienst doet. Bij brand langs de spoorbaan rukt deze wagen dan ook mee uit.
Enkele details van de rollbockwagen.
Van wegen de enorme drukte op deze dag besloten om deze keer eens niet met de trein mee te gaan. 20 jaar geleden stonden wij op een camping in Braunlage en wilde die plek eens terug zien. Braunlage was de laatste plaats in het vrije westen en ongeveer 6 km van Eland, ook een station van de HSB, verwijderd. Ik wist dat in een dal tussen deze twee plaatsen aan de B27 de grens had gelopen.
Dit is wat er nu nog van de grens te zien is.
Zo heb ik de grens, zonder prikkeldraad en mijnen, maar wel met de “totesstreiffen” en wachttorens gefotografeerd. Een heel verschil met nu.
De anderedag kaartjes gekocht voor een rit naar de Brocken. Goedkoop waren zij niet, maar dat weet je bij dit soort attracties.
Ook was er deze dag een filmploeg van de MDF aanwezig. Hoe het kwam weet ik niet maar ik ben wel vier keer geïnterviewd over het hoe en waarom een “Hollander” hier treinen kwam fotograferen.
Je moet natuurlijk wel het juiste rijtuig nemen. Naar boven waren wij het laatste rijtuig en de enige twee passagiers.
Zo zag een stop bij Schierke er 20 jaar geleden uit. Alles nog in de DR kleuren.
Het voormalige Russische geheimendienst onderkomen op de top van de Brocken. Van hieruit konden zij alle bewegingen in een groot deel van het vrije westen beluisteren en overzien. Het uitzicht is dab ook fenomenaal.
Het station Brocken
Onderweg naar beneden wordt de trein, getrokken door loc 99 222, op een zijspoor gezet. Enige tijd later komt loc 99 7245 naar boven zwoegen. Het zijspoor bevindt zich bij de vroegere halte Goetheweg. Het is een zogenaamd Rückdrückgleis, een spoor dat tegen de berg omhoog loopt. Als de trein weer wordt teruggeduwd, krijgt deze wat extra vaart mee om tegen de helling in het hoofdspoor op te komen.
Laat in de middag komen we dan weer terug in Drei Annen Hohne en daar staan de doorgaande treinen naar links en rechts gereed. De 99 222 zal nog een slag naar boven maken en keert dan terug naar Wernigerode. De motorwagen is bestemd voor schoolvervoer en gaat nu richting Nordhausen.
Deze kalender is te koop bij de HSB
Voor belangstellenden van de Harzer Schmalspurbahnen zie het Harzbahnforum: http://forum.bae-by-ook.net/